Η επαγγελματική εξουθένωση (burn out syndrome) των εκπαιδευτικών

Η επαγγελματική εξουθένωση του εργαζόμενου, (burn out syndrome), είναι η μακροχρόνια εξουθένωση και η μείωση του ενδιαφέροντος για την εργασία που αισθάνονται οι εργαζόμενοι σε πολλούς τομείς.

Ειδικότερα, πρόκειται για σύνδρομο φυσικής, διανοητικής και συγκινησιακής κόπωσης που εμφανίζεται όταν το άτομο βρίσκεται σε συγκινησιακά απαιτητικές καταστάσεις για μεγάλη χρονική περίοδο. Βαθμιαία το άτομο
εμφανίζει απώλεια μέριμνας για τους πελάτες και αρνητικά συναισθήματα προς τον εαυτό του. Παρουσιάζεται σαν ένα επαγγελματικό, φυσικό άδειασμα και σαν συγκινησιακή εξάντληση.

Η επαγγελματική εξουθένωση πλήττει διαφορετικά επαγγέλματα όπως τους αθλητές, τους μηχανικούς και τους συγγραφείς. Για παραδείγματι, όταν ένας συγγραφέας δεν βρίσκει θέμα για το βιβλίο του, νιώθει ότι «ξόφλησε» συγγραφικά, ότι δεν μπορεί να γράψει άλλο, με συνέπεια να παρατάει το γράψιμο. Κυρίως όμως η επαγγελματική εξουθένωση προσβάλλει τα επαγγέλματα στα οποία η επικοινωνία και η αλληλεπίδραση με τον άνθρωπο-πολίτη, μαθητή ή ασθενή- είναι βασικό στοιχείο.

Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία το 5 - 25% των εκπαιδευτικών υποφέρει από το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης. Έρευνες στην Αμερική και την Ευρώπη έχουν δείξει ότι από το σύνολο των εργαζομένων σε ανθρωπιστικά επαγγέλματα, οι εκπαιδευτικοί πλήττονται ιδιαίτερα. Στην Ελλάδα το 10% των εκπαιδευτικών βιώνει υψηλή συναισθηματική εξάντληση, το 15-17% μέτρια ως υψηλή αποπροσωποποίηση που εκδηλώνεται με τη δημιουργία απρόσωπων σχέσεων με τους μαθητές, και το 30-35% αισθάνεται ότι δεν μπορεί να είναι αποτελεσματικό στη δουλειά του.

Η "εξουθένωση" προσβάλλει περισσότερο τους εκπαιδευτικούς των θεωρητικών μαθημάτων παρά εκείνους των θετικών, περισσότερο τις γυναίκες παρά τους άντρες και τα τελευταία χρόνια προσβάλλονται οι εκπαιδευτικοί στην αρχή της σταδιοδρομίας τους και όχι στο τέλος, όπως συνέβαινε κάμποσα χρόνια.

Το επάγγελμα του εκπαιδευτικού μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά απαιτητικό για αρκετούς εργαζόμενους. Η καθημερινή επαφή με μαθητές (με όλα τα γνωστά χαρακτηριστικά της ) απαιτεί μεγάλα αποθέματα υπομονής και ψυχικής δύναμης. Τα υψηλά ποσοστά άγχους στο σχολικό χώρο, η σχολική αποτυχία που είναι πιο συχνή από την επιτυχία, οι εξωπραγματικά υψηλές προσδοκίες για την πρόοδο του μαθητή, το τεράστιο απόθεμα ψυχής που απαιτείται. Κι ακόμα η καθημερινή επαφή με τους συναδέλφους στον σύλλογο που γεννά, κάποιες φορές, προσωπικές προστριβές και δια- προσωπικά προβλήματα ή το αίσθημα ευθύνης απέναντι στους γονείς, όλα αυτά αποτελούν σταθερές πηγές άγχους.

Τα παραπάνω στοιχεία μπορούν, υπό συγκεκριμένες συνθήκες (π.χ. οικογενειακά προβλήματα, οικονομικές δυσκολίες, υποβόσκουσα κατάθλιψη) να προκαλέσουν εξουθένωση του εκπαιδευτικού.

Σε αυτή την περίπτωση ο εκπαιδευτικός νιώθει συνεχώς κουρασμένος, δεν μπορεί να κάνει μάθημα όπως παλιά, δεν ενδιαφέρεται να επικοινωνήσει με τους συναδέλφους του, αισθάνεται απογοητευμένος και αποτυχημένος. Η επαγγελματική εξουθένωση ενδέχεται να συνυπάρχει και με κατάθλιψη και με ιατρικά προβλήματα.

Εκπαιδευτικοί με επαγγελματική εξουθένωση εμφανίζουν:

1. απώλεια ιδεαλισμού
2. απώλεια κινήτρων
3. απώλεια μέριμνας
4. απώλεια ενέργειας
5. συναισθηματική εξάντληση που εκδηλώνεται με μία συνεχή αίσθηση έντασης και ψυχικής κόπωσης
6. αποπροσωποποίηση που εκδηλώνεται με τη δημιουργία απρόσωπων σχέσεων με τους μαθητές και τους γονείς

Η επαγγελματική εξουθένωση δεν έχει αιφνίδια έναρξη, αντίθετα ακολουθεί τέσσερα διαδοχικά στάδια.:

α) το πρώτο στάδιο είναι αυτό του ενθουσιασμού. Ο νεοδιόριστος εκπαιδευτικός εισέρχεται στον εργασιακό χώρο με πολύ υψηλούς στόχους και μεγάλες απαιτήσεις από τον εαυτό του, τους μαθητές, τους συναδέρφους, τη διοίκηση.

β) στο δεύτερο στάδιο κυριαρχούν η αμφιβολία και η αδράνεια. Ο εκπαιδευτικός αμφιβάλει αν η εργασία του ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του και στις βαθύτερες ανάγκες του. Αρχίζει να προβάλλει ζητήματα αμοιβών και ορών εργασίας, αρνούμενος να αναθεωρήσει τις υπερβολικά υψηλές προσδοκίες του.

γ) η απογοήτευση και η ματαίωση είναι το τρίτο στάδιο. Ο εκπαιδευτικός αναρωτιέται αν και πόσο αξίζει τον κόπο να διδάσκει κάτω από συνθήκες πίεσης άγχους και απογοήτευσης και θεωρεί κάθε προσπάθεια μάταια..

δ) το τελευταίο στάδιο, είναι η απάθεια. Ο εκπαιδευτικός παραμένει στο σχολείο, παίρνει τον μισθό του, αδιαφορώντας για κάθε εκπαιδευτική καινοτομία και για τις ανάγκες και τα προβλήματα των μαθητών.

Τα συμπτώματα του συνδρόμου είναι οργανικά – ψυχοσωματικά, γνωστικά, συναισθηματικά και κοινωνικά.

Σωματικά ψυχοσωματικά είναι οι κεφαλαλγίες η υπερένταση οι γαστρεντερικές διαταραχές, οι διαταραχές διατροφής, οι μεταβολές του σωματικού βάρους, οι καρδιαγγειακές διαταραχές, η έντονη αίσθηση κόπωσης και αδυναμίας, οι διαταραχές στον ύπνο, η υπερβολική κατανάλωση καφεΐνης, καπνού, αλκοόλ.

Σε γνωστικό επίπεδο ο εκπαιδευτικός πιστεύει ότι δεν είναι αποτελεσματικός, ότι δεν έχει θετική επιρροή στους μαθητές του, έχει αδυναμία συγκέντρωσης, ξεχνά εύκολα το ονόματα των μαθητών.

Σε συναισθηματικό επίπεδο, ο εκπαιδευτικός αναπτύσσει έντονη αποθάρρυνση, αίσθημα ανεπάρκειας, ενοχών και αδικίας. Συμπεριφέρεται με απρόσωπο και ψυχρό τρόπο, αποφεύγει να ενημερώνει τους γονείς για την πρόοδο των μαθητών.

Σε κοινωνικό επίπεδο οι οικογενειακές συγκρούσεις, οι εντάσεις στις σχέσεις με τους συναδέρφους, οι δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις, η κοινωνική απόσυρση, η μειωμένη ερωτική - σεξουαλική διάθεση είναι συχνά συμπτώματα.

Η αντιμετώπιση του συνδρόμου εστιάζεται στην πρόληψη του καταρχήν, μέσα από τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας, την ψυχολογική στήριξη στήριξη των εκπαιδευτικών, την έγκαιρη διάγνωση. Επιπλέον η συστηματική καταγραφή της έκτασης του προβλήματος και στη συνέχεια η θεραπευτική παρέμβαση ή η απομάκρυνση παροδική ή μόνιμη από την εργασία (μετάταξη ή συνταξιοδότηση) αποτελούν μερικές ενδεικτικές προτάσεις αντιμετώπισης.

Στοιχεία για την ανάρτηση βρήκα στους παρακάτω δικτυακούς τόπους:

http://www.edugate.gr/ek-ty/07-10-09-29
http://www.avkosmopoulos.gr/gr_pdf/burnout-ekpaideftikou.pdf
http://stefsintos.blogspot.com/2010/09/blog-post_28.html
http://archive.enet.gr/online/online_text/c=112,dt=07.03.2004,id=26128364
http://en.wikipedia.org/wiki/Burnout_(psychology)
http://www.psicopolis.com/burnout/budoc1.htm
http://wik.ed.uiuc.edu/index.php/Teacher_burnout